-   كاخ آپادانا و کاخ داریوش

داریوش پس از فرو نشاندن نخستین طغیان ها در سراسر شاهنشاهی ، به ایجاد نظم داخلی پرداخت ، بیش از همه تدارکات دیوان اداری کارآمد و هماهنگ با شرایط جدید ، ضروری بود . برای رسیدن به این مقصود داریوش در پاسارگاد سکنی گزید که به وسیله کوروش بزرگ ساخته شده و به صورت وطن اصلی هخامنشیان درآمده بود . در این محل سنگ تراشان یونانی و سریانی به فرمان کوروش صفحه بزرگی را با سنگ های مکعب شکل پس افکنده بودند تا این زمان چنین شیوه ای از معماران در ایران به کلی ناشناخته بود . ظاهراً کوروش قصد داشت مقر فرمانروایی خود را شبیه آنچه در لیدی دیده بود بر روی این صفحه بپا کند ولی عمرش کفاف نداد.عناصر بنا از فرهنگ متعالی مثل سبک های یونانی ، بین النهرین و یا مصری با جانشینی تجربه های ملی در هم آمیخته شده و سبکی نو پدید آورده است .

اندکی بعد داریوش نیز آن را در بناهای خود به کار می گیرد. کاخ دوم پاسارگاد را که کوروش پی افکنده بود داریوش ب پایان می رساند . سرمای سخت زمستان های فلات ایران به زودی داریوش را وادار به بنای کاخ دیگری در شوش کرد تا کاخ زمستانی او باشد . این کاخ نخستین مجموعه ساختمانی است که شالوده آن را داریوش ریخته و به همین سبب برای زیبایی و استحکام آن از هیچ تلاشی فروگذار نشده است . این کاخ را برخلاف ساختمان های آجری متداول در شوش با سنگ ساخته اند و برای پی کنی از ۱۰ تا ۲۰ متر خاکبرداری شده است و داریوش خود در سنگ نبشته مشهورش که به خط میخی فارسی باستان عیلامی و بابلی بدست آمده از تدارک ساختمان سخن می گوید و این مکان را فراهم می آورد تا تصوری از اجرا و تزیین آن بدست آید .

محوطه باستانی شوش در شهر شوش، محوطه وسیعی را در برمی‌گیرد، که بناها و سازه‌های معماری بسیار متنوعی پیش از تاریخ تا دوران اسلامی را در خود جای داده است. کاخ «آپادانا» یکی از باشکوه‌ترین کاخ‌های آن از شهرت عالمگیر برخوردار است.کاخ آپادانا به دستور داریوش بزرگ پادشاه هخامنشی در حدود سال‌های ۵۱۵-۵۲۱ پیش از میلاد در شوش روی آثار و بقایای عیلامی بنا نهاد شد. دیوارهای کاخ از خشت و ستون‌های آن از جنس سنگ است. کاخ داریوش دارای قسمت‌های مختلفی از جمله تالار بار عام، دروازه و کاخ پذیرایی و همچنین دارای سه حیاط مرکزی است.

دیوارهای کاخ از خشت با نمای آجری و ستون‌های آن از سنگ است. کاخ داریوش واحدهای مختلفی از جمله تالار بار عام، حرم‌سرا، دروازه و کاخ پذیرایی و همچنین سه حیاط مرکزی دارد. دیوارهای داخلی کاخ با آجر لعابدار منقوش با طرح‌های سربازان گارد جاویدان، شیر بالدار و نقش گل نیلوفر آبی مزین بوده‌اند که بقایای به‌جای‌مانده آنها در موزه‌های خارجی و داخلی نگهداری می‌شوند.زیباترین آثار به دست آمده از ایوان‌های کاخ، آجرهای لعابدار منقوش، با طرح‌های سرباز گارد جاویدان، شیر بالدار و نقش گل نیلوفر آبی است. ستون‌های سنگی این کاخ متشکل از چند قسمت، زیرستون، پایه ستون، شالی‌ستون، ساقه ستون، گل میباشد.

وجه تسمیه این نام به علت بقای قصر معروف آپادانای داریوش در تپه است . آپادانا در شمال غربی شهر شوش واقع بوده است .در ضمن عملیات باستان شناسی لوحه ای از سنگ خاکستری رنگ پیدا شد . یکی از این لوحه ها کتیبه ای به خط آکدی داشت و خط لوحه دیگر عیلامی بود . متن لوحه ها از داریوش بزرگ بود و با ساختمان کاخ ارتباط داشت . و از دوران سلوکی و اشکانی نیز چند نقش برجسته در روی سنگ سفید کشف شد.بر روی این تپه طی سال های ۱۹۴۶ – ۱۹۴۷ میلادی تحقیقاتی به عمل آمد که نشان می داد در زمان داریوش اول تپه اکروپل و تپه آپادانا و تپه شهر پادشاهی در حصار محکمی محصور بوده و روی تپه اکروپل قلعه مستحکمی از زمان هخامنشی برپا بوده است .در تپه آپادانا دمرگان و دمکنم از سال ۱۹۰۸ تا ۱۹۱۳ میلادی کاوشهایی بعمل آوردند و بقایای کاخ داریوش اول را از زیر خاک بیرون آوردند . گیرشمن در آنجا از روی تالار تخت جمشید که از طرف شمال شرقی با کاخ داریوش مرتبط می شد خاکبرداری نمود و ستون های کاخ را بیرون آورد .

گیرشمن می گوید :

پس از تحقیقاتی که در کاخ آپادانا انجام دادیم توانستیم محل دیوارها و ایوان ستون دار شمالی مربوط به آپاداما را پیدا کنیم و از این طریق موفق شدیم طرح آن را بدست بیاوریم. این طرح به ما نشان می دهد که اصول معماری معمول در پاسارگاد در اینجا نیز رعایت شده است.بدین طرق که تالار مرکزی سه ایوان ستون دار دارد و در گوشه های شمالی و شرقی دو اطاق کوچک مربع شکل واقع شده است . سقف آپادانا روی شش ردیف هرردیف دارای شش ستون ازسنگ بوده تکیه داشته است. این ستون ها با مهارت فوق العاده ای بالا برده بودند. ساقه ستون ها شیار دارد و پایه آن ها مربع و سرستونشان مرکب از قسمت قدامی دو گاو نر است که در ارتفاع بیست متر از کف تالار قرار داده شده اند .در دوران کهن هرگز تا آن تاریخ هنر نتوانسته بود چنین جرات و جسارتسی از خود نشان دهد .

البته قسمت های قدامی گاوهای نر تقلید مستقیمی از نمونه های سر ستونهای آشوری یا بابلی هستند . ولی با وجود سبک قدیم نمای آنها کاملاض پیدا است که از طبیعت تقلید کرده اند و از این جهت از نمونه های آشوری و بابلی دور می شوند و شخصیتی پیدا می کنند . هر ایوان ستون دار شامل دو ردیف شش ستونی بود و هر پایه ستون از حیث شکل و زینت با پایه ستون دیگر فرق داشت و به شکل گلدان برگشته بود . مجموع ستون ها به رنگ زرد روشن بود . به طوریکه شباهت به مرمر پیدا می کند و ضمناً این رنگ آمیزی نقائص سنگ های آهکی را که از کوه های بختیاری به این نقطه حمل شده بودند را می پوشانید. تمام زینت آپادانا و قسمت های دیگر کاخ به وسیله آجرهای لعاب دار انجام گرفته است . فقط ستونها و پاشنه های دروازه از سنگ ساخته شده است . در ویرانه های کاخ بزرگ شوش حتی یک قطع سنگ یا نقش برجسته بدست نیامد جز باقی مانده های یک مجسمه سنگی از داریوش .

سطوح خارجی که به وسیله آجر لعاب دار زینت شده بود بسیار زیاد بود  و ارتفاع آپادانا از کف حیاط احتمالاً از ۲۰ متر تجاوز می کرد . در شوش نیز مانند پاسارگاد تالار آپادانا زیر حمایت فرشتگان نیکوکار قرار گرفته بود و نقش بعضی از آن ها در میان برگ های خرما و گل های پنج پر قرار داشت . به این نقش ها نقش سربازان جاویدان را نیز اضافه نمودند .

مجموعه کاخهای هخامنشی شوش توسط داريوش کبير در سال ۵۲۱ قبل از ميلاد ( ۲۵۲۶ سال پيش ) بر پا گشت . اين مجموعه شامل کاخ آپادانا - دروازه - ديوارخانه و بخشهای ديگر است  آپادانا ( تالار ستوندار ) سه ايوان ۱۲ ستونی و يک تالار ۳۶ ستونی با ارتفاع ۲۲ متر می باشد . ديوارها از خشت و ايوانها با آجر مينايی ( لعابدار منقوش ) مزين شده بود . در زمان اردشير اول دچار حريق گشت و اردشير دوم آنرا بازسازی کرد . مدت ۲۰۰ سال شوش ( در جنوب غربی ايران ) مرکز سياسی ايران و سرزمينهای تحت فرمانروايی هخامشيان بود که اين کشورها شامل بيش از ۲۵ کشور بوده است . سرانجام در سال ۳۲۳ قبل از ميلاد در يورش اسکندر مقدونی ويران شد . در اين مکان کتيبه های به زبان بابلی - ميخی و فارسی باستان کشف شد.

2-   قلعه شوش

اين کاخ با الهام از اقتدار و عظمت شاهان ایران و سيستم بنا کردن کاخها يشان توسط فرانسويان در حدود 100 سال پيش در کنار کاخ داريوش بر فراز تپه ای که از چند کيلومتری به واضح مشخص ميباشد بنا گشت . اين مکان با عظمتی باور نکردنی و معماری فوق العاده ساخته شده که کاملا سالم و زيبا پا برجا می باشد. هنگامی که در سال ۱۸۹۷ میلادی دومورگان به جای دیولافوا به شوش آمد دولت فرانسه را متقاعد ساخت که اعتباری جهت ساختن فضایی مناسب و امن برای اعضای هیأت فرانسه در شوش پرداخت نماید . در این صورت علاوه بر اینکه اعضای هیأت در امنیت نسبی به سر می بردند ، اشیای به دست آمده از کاوش نیز تا قبل از ارسال به فرانسه محافظت می شد . به همین سبب بلندترین نقطه تپه های شوش یعنی آکروپل را برای این منظور مناسب یافت . طرحی از یک قلعه قرون وسطایی اروپا ریخته شد و با مصالح موجود یعنی خشت و با نظارت حاج مصطفی دزفولی معمار ، بنای آن شروع شد . ظاهرا کارهای ساختمانی تا سال ۱۹۱۲ طول کشیده است الحاقات بعدی را باید استاد عباس و ملا محمد دزفولی انجام داده باشند

پلان قلعه

به نظر می رسد نقشه اصلی قلعه فقط شامل حیاط بالا می شده است . ورودی اصلی در سمت شرق بوده که از زیر برج عبور می کرده و در کنار برج به در اصلی حیاط می رسیده و از آنجا به وسیله پله هایی چند به حیاط اصلی اتصال می یافته است . پلان قلعه تقریبا ذوزنقه شکل است که قاعده کوچک آن در سمت شمال واقه شده است . دور تا دور آن را  راهرویی احاطه کرده و ردیف اطاق هایی به سمت حیاط ، جهت اعضای هیأت در نظرگرفته شده بود . فضاهای مورد نیاز دیگر از قبیل آشپزخانه ، انبار و نهار خوری و سمت مشرق تعبه شده بود .

این قلعه برج هایی در دو گوشه شمالی دارد که برج شمال غربی مربع شکل و برج شمال شرقی داره شکل می باشد . برج اخیر دارای یک طبقه و با سقف گنبدی شکل بوده است . ظاهرا طبقه دوم آن با سقف شیروانی دار و پنجره های آهنی الحاقی است که بعد از سال ۱۹۶۷ در زمان ژان پرو به آن اضافه شده و به نهار خوری اختصاص یافته است . در سه اطاق تو در تو قسمت شرقی ، بعد از آشپزخانه ، نقاشی های دیواری به تقلید از هنر بین النهرین به خصوص و ایران و همچنین خدمه و نگهبان ایرانی دوره قاجار را نقش نموده اند. طرحی از یک نفر خارجی با کلاه اروپایی از زیر گچ تعمیری دیوار آشکار شد که می بایست تصوریر دومکنم سومین رئیس هیآت فرانسوی در شوش باشد .

شیوه معماری و مصالح به کار رفته در بنای قلعه شوش

دیوار های قطور و بلند خارجی قلعه که گاهی بیش از دو متر ضخامت دارند ، از بنیان تا تبالا به طور ملایمی به طرف داخل تمایل دارند که یقینا این امر در ایستایی و مقاومت آنها کمک شایانی می نماید . در قسمت های مختلف خارجی علاوه بر ایجخاد تراسهایی که کرسی چیده شده و به منظور مقاومت بیشتر دیوارهای اصلی ، الحاق شده اند از دیگر تمهیدات به کار رفته معماری می باشد . علاوه بر آن ، در جای جای قسمت خارجی نیز بسته به مورد، پشتیبانی هایی به ارتتفاع حدود ۵/۱ تا ۲ متر که از پایین تا بالا از عرض آنها کاسته می شود احداث شده اند.

مصالح اصلی بنا خشت است کهبا ملات گل خالص اجرا شده است دیوار های قطور که راهروهای باریکی را که در حدود ۱۲۰ سانتی متر عرض دارند در بر می گیرند در قسمت خارجی منفذهای نسبتا کوچک مستطیل شکل به منظور تامین نور و تهویه دارند . در نمای خارجی و داخلی قلعه کلا از آجر استفاده شده است . هر بیننده در وهله اول در می یابد که آجرهای نمای قلعه که در ابعاد مختلف و ناهمگون به کار رفته اند مربوط به یک دوره خاص نمی باشد . آجرهای نوشته دار به خط ایلامی و آجرهای لعابدار کاخ آپادانا که به طور نامنظم در قسمت های مختلف استفاده شده اند زودتر شناخته می شوند .

 طی سالها حفاری در آکروپل و شهر شاهی و آپادانا و شهر صنعتگران و کشف معابدی چون معبد این شوشنیاک و بناهای مهم دیگردردوره هخامنشی چون آپادانا وآرامگاه ها و بناهای دوره اشکانی وساسانی بخصوص آثار فراوان معماری اسلامی ، آجارهای استحصال گردیده که همگی را بدون هیچ مانع و رادعی سخاوتمندانه در نمای قلعه و کف فرش ها به کار برده اند . آجرهای نوشته دار ایلامی اگر هم تکراری بوده باشند آجر های دیگر بناها در دوره اشکانی و ساسانی و اسلامی هرچند فراوان به دست آمده باشند برای کسی حقی ایجاد نمی کنند تا آنها را بعنوان یک شیء بی ارزش یا کم ارزش در بنای جدید به کار گیرد. این چیزهایی است که مشاهده آن حتی دل هر بیننده معمولی غیر متخصص را بدرد می آوردوعلت را جویا می شود این سوال را بارها و بارها از زبان بازدید کنندگان قلعه که ظاهر امر نشان می دهد افراد تحصیل کرده ی سطح بالا نیستند و حتی گاهی از زبان افراد بی سواد شنیده ایم.

کف اطاق ها ، راهروها و حیاطها و حتی پشت بامها همگی از آجرهای باستانی استفاده شده است.تامین آب آشامیدنی قلعه ، از چشمه نزدیکی به نام عبداله بن علی در محل فعلی آرامگاه دعبل خزایی جریان داشته بوده است . خمره های بزرگی که در یکیک از انبارهای حیاط بالا کار گذاشته شده بود بطور مرتب پر می شد و مورد استفاده قرار می گرفت . بعدها چاهی در حیاط سریداری فعلی زده شد که آب مورد مصرف برای ستن و غیرع را تامین می کرد .روشنایی اطاق ها بوسیله چراغ های نفتی تامین می گردید و تا قبل از احداث شبکه برق رسانی شوش تنها تامین کننده روشنایی قلعه همین چراغ های نفتی بوده اند . اکنون در برخی از اطاق ها هنوز محل قرار دادن چراغ که به شکل کنسول گچی ایجاد شده است ملاحظه می گردد .

روبروی در ورودی حیاط بالا ، قبل از شروع پله ها ، اطاقی که سقف آن را قسمتی از حیاط تشکیل می دهد به منظور گنجینه و انبارآثار فرهنگی به دست آمده از شوش اختصاص داده شده بود .ظاهرا می بایدحیاط جنوبی پایین که ورودی دو سویه آن ، به صورت یک شیب در یک طرف و یک راه پله در سمت دیگر به پیش خوان گردی منتهی می شوند در دوره بعد ساخته شده باشد. این الحاقات شامل اطاق ها و انبار هایی است که در سه طرف حیاط پایین در یک طبقه ساخته شده اند . همچنین به نظر می رسد تراسهای شرقی و غربی قلعه،دردوره گیرشمن به منظور تقویت و پشتیباتی دیواریهای اصلی قلعه الحاق شده اند .

3-آرامگاه دانیال پیامبر

دانیال یکی از پیامبران بنی اسرائیل (قرن هفتم قبل از میلاد) است . دانیال به زبان های عبری مفهوم (خدا حاکم من است) را دارد . در سال ۶۵۵ قبل از میلاد وی را به دربار «نبوکد نصر» پادشاه بابل به اسارت بردند . وی در آنجا به علوم کلدانیان وزبان مقدس واقف گردید ودر حکمت از آنان پیشی گرفت .

 اولین واقعه ای که سبب نفوذ دانیال پیامبر گردید تعبیر خواب نبوکد نصر بود . بدین گونه پیغمبری خود را آشکار نمود ومورد توجه آن پادشاه قرار گرفت . وی به همراه عده ای از قوم یهود به ایران مهاجرت نمود ودر شوش ساکن شد ودر آنجا وفات یافت . آرامگاه دانیال پیامبر در ساحل شرقی رودخانه شاوور و روبروی تپه ارگ قرار دارد . بنای زیارتگاه شامل دوحیاط است . بر روی گنبد مخروطی – پله ای قرار دارد که نوع رایج گنبدهای منطقه است .

4-کاخ شاوور

در سمت غربی رودخانه شاوور در سال ۱۳۴۷ خورشیدی کاخ جدیدی کشف شد که به سبب همجواری با این رودخانه به همین نام مشهور است . این کاخ دارای تالاری به اندازه ۶/۳۴ *۵/۳۷ متر با ۶۴ ستون است . پایه ستونها از سنگ بوده ودیوارها از خشت ساخته شده اند . این کاخ در ۳۵۰ متری غرب آپادانا واقع است وتوسط اردشیر دوم بنا گردید .

5-   شهر شاهی

این بخش در قسمت شرق قلعه وتقریبا در شمال شرقی آپادانا واقع است . تاریخ اسرار آمیز نهفته دردل لایه های مختلف این سرزمین از بالا به پایین که متعلق به دوره های اسلامی ،ساسانی ،پارتی ،هخامنشی وماقبل آن هستند برای باستان شناسی پر اهمیت هستند . آثار کشف شده در این ناحیه روشن می سازدکه ساکنان این حوالی از قوم سامی نبوده وعمدتا بومیانی بودند که پیش از مهاجرت آریایی ها در سرتاسر نواحی جنوبی ومرکزی ایران سکونت داشته اند . 

6-   معبد چغازنبيل (زيگورات  - قلعه آتش ) :

در ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش یکی از اعجب انگیزترین آثار باستانی جهان متعلق به ۳۲۰۰ سال پیش مشهور به زیگورات چغازنبیل وجود دارد . چغازنبیل به ساختمان طبقاتی معبد ایلامیان و نام شهری که در پايان هزاره دوم قبل از ميلاد که توسط اونتاش گال پادشاه این قوم در سال ۱۲۵۰ قبل از میلاد ساخته شد اطلاق می شود . این بنا با ابعاد ۱۰۵*۱۰۵ متر وارتفاع ۵۳ متر( در گذشته ۵۲ متر ارتفاع داشته است واکنون ۲۵ متر از آن باقی است) از بزرگترین زیگوراتهای جهان محسوب می شود . عملیات باستان شناسی در این بنا از حدود سال ۱۳۲۵ خورشیدی آغاز گردید وتا سال ۱۳۴۱ ادامه داشت . چغازنبیل به بنای زیگورات محدود نمی شود بلکه مشتمل به حصاری است که به حول یک مجموعه گرد آمده است . محوطه مقدس چغازنبیل از طریق هفت دروازه با محیط اطراف ارتباط دارد . در درون این مجموعه سه معبد با حیاطهای سنگ فرش وانبارهای متعدد آلات وادوات جنگی قرار دارد . نام باستانی آن دور اونتاش می باشد .

خارج از محوطه اين معبد بزرگ کاخها و آرامگاهها خانواده شاهی در منتهی اليه زاويه شرقی شهر بنا گشته است . به غير از دو ديوار نامبرده حصاری قطور تمامی شهر را محصور کرده است که مجموع طول آن حدود ۴ کيلومتر ميباشد . دور تا دور معبد با آجرهای پخته شده پوشيده شده است که اين آجرهای با خط ميخی زندگی پادشاه را توصيف کرده است . درهای چوبی معبد وکاخها با قطعات شيشه ای تزئين می شده اند.يکی ديگر از شگفتی های اين معبد آن است که در پشت معبد در روی زمين جای پای انسان ( کودکی ) نقش بسته است که بعد از گذشت بيش از 5300 سال هنوز پابرجاست . محققين گفته اند در هنگام ساخت و آن زمانی که آجرهای نرم بوده است انسانی پا گذاشته است . اين جای پا واقعا ديدنی است.

7-   تصفيه خانه آب چغازنبيل

اين محل بعنوان اولين و قديمی ترين تصفيه خانه آب دنيا شناخته شده است که جهت آب شرب شهر دورانتاش با توجه به قابل شرب نبودن آب دز در اين محل ايلاميان با استفاده از يک کانال ۴۵ کيلومتری آب را از رودخانه دز به آنجا منتقل ميکردند . اين کار با استفاده از قانون ظروف مرتبط و ملاط قير طبيعی که بعنوان ملاط ديوارهای آجری در جداره کار گذاشته شده آب را تصفيه می نموده است

نمایی از نخستین تصفیه خانه آب دنیا در شوش

8-   هفت تپه

هفت تپه در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش قرار دارد . مجموعه تاريخی هفت تپه يکی ديگر از شگفتی های تمدن ايران ميباشد . اين مجموعه مربوط بدوره ايلامی ها ميباشد. به اعتقاد کارشناسان نام ايلامی اين منطقه کاپی ناک بوده است . اين مجموعه شامل آرامگاه تپتی آهار پادشاه ايلامی - آرامگاه دسته جمعی ۲۳ نفری - حياط معبد - سکوی قربانگاه حيوانات به خدای خود و پرستشگاهها ميباشد. اين مکان  ( آرامگاه تپتی آهار ) به عنوان اولين و قديمی ترين طاق هلالی جهان معرفی شد. تحقیقات باستان شناسی هفت تپه از سال ۱۳۴۴ خورشیدی توسط دکتر نگهبان باستان شناس توانای ایرانی آغاز گردید که تاکنون منجر به کشف آثار با ارزشی همچون مجسمه های سفالی وفلزی ،آرامگاه ، معبد ،گورهای دسته جمعی ،انواع ظروف سفالی وآلات موسیقی شده است . با وجود آنکه تمدن در این منطقه به ۶۰۰ سال قبل از میلاد بر می گردد ولی آثاری که در انجا از نظر بازدیدکنندگان می گذرد مربوط به بخشی از یک شهر ایلامی متعلق به ۱۵۰۰ تا ۱۳۰۰ قبل از میلاد است

شوش در دوره اشکانی

در شوش دو لایه ی نخستین مربوط به دوره اشکانی ( آپادانای شرقی ) که به اندازه کافی از یکدیگر متمایز هستند ، تصویری از بسط و گسترش قابل توجهی از این شهر را در اختیار ما می گذارد . تعداد زیادی از ساختمان های جدید که در سطحی وسیع و به طور دقیق ساخته شده اند ، شناخت اندکی حاصل شده اند .قسمت اعظم سردابهای بزرگ با سقف طاقی در شهر صنعتگران ، که مجموعه ای غنی از وسایل را در بردارند به دوره های همزمان تعلق داشته اند . در شهر و در بیرون از دیوارهای قدیمی نیز از وجود گورهای انفرادی معدودی مشخص می نماید که آثار و نشانه ای بازمانده از مساکن در خارج از برج و باروهای قدیمی دوره هخامنشی بیش از اندازه ناچیز و مختصر هستند .

سفال های اشکانی که در سطح وسیع عرضه شده است . سکه های وابسته به این دوره بی شمار است ولی ضرابخانه شوش در سال ۴۵ بعد از میلاد از ضرب سکه باز می ایستد .دوره اشکانی ، تا پایان قرن اول میلادی بالاترین دوره از نظر بسط و گسترش شهر به شمار می رود .

شوش در دوره ساسانی

شوش در دوره ساسانی دارای ساختمان هایی است که از نظر کمیت رو به کاهش رفته و فنون و صنایع دچار فقر می گردند. با این همه باید بنای بزرگ مزین به نقاشی دیواری را در شهر شاهی که بنا بر فرضیه گیرشمن کاخ یا پرستشگاهه میترا است متذکر شد .

آرامگاه های دسته جمعی از قرن سوم م  ناپدید می گردند و قبرهای انفرادی ساده جایگزین آن ها می شوند . چنین بنظر می آید که محله های صنعتگران به داخل دیوارهای حصار قدیمی باز گشته اند . وسایل و اشیا از نظر کمیت کاملا از اشیای نفیس برای متصور ساختن وجود کارگاه های اختصاصی بسنده نمی نمایند . بنظر می رسد که در آغاز قرن هفتم میلادی شوش یکی از شهرهای شوشان در میان سایر شهرهای آن از عنایت و توجه خاص سلطنتی بهره مند نبوده است . تنزل ایالت نسبت به قرون گذشته آشکار و واضح است .

تجارت عمده و بزرگ دوره سلوکی که ایالت مورد نظر در آن سهیم بود ، در همه جا دچار زوال و سقوط شده بود . پیشرفت و ترقی کشاورزی همراه با یک تصاعد جمعیتی که در دوره اشکانی مشاهده شده است بنظر می رسد دچار تباهی شده باشد . جمعیت شهر نشین به همان نسبت جمعیت روستانشین تنزل و کاهش یافت . اقدامات مبتکرانه پادشاهان ساسانی هم به صورت تصدیق وضعیت هم به صورت خواست و انگیزه ای برای یافتن چاره برای رفع آن بنظر می رسند که این اقدامات عبارتند از (سرمایه گذاری های بزرگ و عمده سلطنتی در بازسازی سازمان و تشکیلات کشاورزی همزمان با ایجاد ضرابخانه ها و وسائلی در راه تشویق صنایع دستی )

                                                                   قدمت و عظمت شوش

بر اثر کاوش هایی که باستان شناسان انجام داده اند قدمت شوش را هزاران سال پیش از میلاد دانسته اند و نیز این نکته نشان می دهد که بنای آن در هزاران سال پیش از میلاد مسیح بوده و در بقات پایین تر آثاری بدست آمده است که مربوط به هشت هزار سال قبل می باشد و این زمان اواخر عصر حجر یا اوایل عصر مس بوده است . ابن مقفع گفته است : نخستین بنایی که پس از طوفان نوح بوجود آمده است حصار شوش بوده است .

مستوفی در کتاب نزهه القلوب بنای آن را به مهلائیل بن قینان بن انتوش بن شیث بن آدم ابوالبشر نسبت می دهد و می گوید : اولین شهریست که در خوزستان بنا کردند و هوشنگ بر عمارت آن افزوده و قلعه ساخت و برآن قلعه ، قلعه ای دیگر در غایت استحکام و شاپور تجدید عمارت آن شهر کرد و شاپور خوره خواند .شوش در ۱۷ هجری قمری به تصرف اعراب مسلمان در آمد ، در دوره اسلامی نیز مدت ها از شهرهای پر جمعیت و پر رونق بود . هنگامیکه مرکز خوزستان به اهواز انتقال یافت شوش مرکزیت خود را از دست داد و رفته رفته رو به زوال گذاشت .

دوره سلوکی ، یونانی شدن شوش

داده های باستانی نشان می دهد که دوره بعد از هخامنشی و دوره سلوکی از یک سو ، برخی از محله های شهر ساخته شده و یا احتمالا بازسازی گردیده است و از سوی دیگر کاخ های هخامنشی بدون تغییری در آن ها حتی با سعی در وفق با ویرانی و خرابی که در بخش هایی از آنها بود بار دیگر مورد سکونت قرار گرفته اند . در دوره سلوکی بازسازی مهمی در ساختمان کاخ ها صورت نگرفت و نشانی از انبار اشیای رسمی بازمانده نیز وجود ندارد،تا نشان دهدکه از این ساختمان ها به عنوان بناهای اداری یا اقامتگاه های گروه حاکم مسلط بر شهر استفاده می شده است .ساختمان های جدید را در شهر شاهی ( گیرشمن ) پدیدار کرد و در میان بناهایی که درساختمان بناهای بعدی محفوظ مانده اند ، وی ویلاهایی را که یکی از آن ها نمایی با ستون های تعبیه شده داشته و دارای تالارها و حیاطهایی که به ظرافت با آجر مفروش گشته بود و نیز پشت بامهایی با پوشش سفالی با لبه های گلویی یونانی موزون و هماهنگ بازوارهایی به شکل برگ نخل داشته از زیر خاک بیرون آورده است .

این نخستین شهر سبک یونانی شوش عناصر معماری بناهای هخامنشی را برداشته و آن ها را در مورد استفاده مجدد قرار داده اند .وسایل گردآوری شده از این ساختمان ها آمیخته ای از سنت محلی و نفوذ یونانی هستند که عبارتند از سفال یا اشیایی با ویژگی بیشتر چون تندیس های کوچک ( سوارهایی به شکل پارسی یا مقدونی : الهه های عریان شرقی ، رامشگرانی با لباس پرچین و موج دار ، خدایانی به سبک یونانی )

بر اساس حفریات انجام شده در شهر شاهی ، سهم یونان در شوش غیر قابل انکار است ، این وضع در بخش هایی از کاخ هایی که مجدداً اشغال شده اند به صورت بسیارکمتری دیده می شود . نشانه ای از قرارگاه هایی وابسته به یک پادگان و سالخوی یونانی با یک محله یونانی نشین و نیز ساختمان اداری در هیچ جا وجود ندارد . نه معماری و نه اثاث و وسایل بازمانده در شوش ، اجازه بازشناختن مورد مترادفی را با دیگر شهرهای یونانی اعم از تاسیساتی همچون(آی خانم)ویا شهرهای قدیمی دوباره پایه گذاری شده ای را همچون بابل نمی دهند .متون قدیم،نبشته هاوتا اندازه ای سکه ها ، تصویر بسیار متفاوتی از شهر شوش به دست می دهند . متون موجود درباره خود این شهر اطلاعات چندان زیادی را در بر ندارند .

نبشته های سنگی یافت شده در شوش و تعدادی دیگر که از سایر محوطه های باستانی به دست آمده اند، داده های بیشتری را در اختیار قرار داده اندکه قدیمیترین آن ها مربوط به قرن سوم ق.م. و بیشترین آن ها مربوط به قرن دوم و متون جدید تر همیشه به زبان یونانی ، مربوط به قرن اول میلادی یعنی در دوره پارت هستند . این دوره شهر هنوز طبق نمونه اداری سلوکی اداره می شده است . و به یقین در پایان قرن سوم ق.م. و شاید هم پیش ازآن شوش یک پولیس یعنی یک شهر یونانی تحت نام سلوکی اولایوس به شمار میرفته است.در مرحله نخست تشکیلات اداری در شوش از نظر ترکیب به سبک یونانی نبوده است .

مقامات مسئول دارای نام یونانی بوده و اطراف آنان افراد یونانی بسرمیبردند.اینها عبارت بودند از صاحب منصبان سلطنتی و افراد خانواده آن ها ، عمال و کارگزاران دولتی ، و نیز ساکنان موقت ، سربازان و افراد رهگذر . این جمعیت یونانی می بایست ساختمان های اداری و نظامی یک مجمع عمومی و نیز پرستشگاه ها و معابری را در اختیار خود داشته باشند ، و از قرن سوم ق.م. دارای مجامعی مخصوص به خود بوده باشند . تنها نبشته ها و متونی که حاوی چندین قرارداد و قباله رسمی و موقوفه ها و قباله های مربوط به آزاد ساختن برده ها که وقف یک پرستشگاه شده اند مواردی را درباره فعالیت های رسمی یونانیان به ما می آموزند .

 اشیای متعلق به زندگی روزمره که می تواند به یونانی ها و نیز به اهالی گرایش یافته به یونان تعلق داشته باشد عبارتند از : مهره های مخصوص آمفر واردات رودس و تاسوس که تعداد آن ها قابل مقایسه با تعداد مهره هایی است که در دیگر شهرهای یونانی شده همچون بابل ، اوروک و یا نمود یافت شده اند و نیز لوح ها ، مهره هایی از گل خام حاوی موضوعات یونانی که به ویژه در گورها کشف شده اند ، می تواند دعوتنامه هایی برای شرکت در مراسم تدفین یک آیین یونانی باشند .

مدارک نشان می دهد که یونانی ها به صورت گروه اجتماعی ، فرهنگی و قومی در شوش حضور داشته و تشکیلات و سازمان اداری آن ها دارای یک واقعیت بوده است . بنا براین شوش به یقین دارای یک ساخلو و پادگان بوده و در آن زمان شهری یونانی با تمامی تشکیلاتی که از آن انتظار می رود به شمار می رفته است .

گیرشمن معتقد است که ساکنان این شهر را جمعیتی مختلط و به هم ـمیخته تشکیل می داده که در آن درکنار پارسی ها،هزاران یونانی ومقدونی نقل مکان کرده و از اروپا با هم می زیسته اند که البته این موضوع تایید نشده، مضافاً اینکه جمعیت ساکن درشوش پیش ازرسیدن یونانیها،خودآمیخته ومختلط بوده وپارسیها و شوشیهای متعلق به نسل و ریشه قدیمی را دربر داشته اند .

شوش در ادوار تاریخ

بنابر اکتشافات علمی ثابت شده است که شوش بواسطه موقعیت خاص کشاورزی و اقتصادی و ثروت و آبادی خیره کننده اش زمانی در شمار بزرگترین شهرهای عیلام بود . مجسمه های ارباب انواع خاص به خود داشته است و همواره وفور نعمت و آبادی آن مطمح نظر مهاجمین بیگانه و ملل قدیم به خصوص قوم آسور بوده است . روی همین اصل در سال ۶۴۵ ق.م.

آسوربانی پال آشور که در پی بهانه و جنگ علیه عیلام برآمده بود بت معروف رب النوع شهر ارخ را از خوم بان کلداش پادشاه عیلام خواست و جون مجسمه مزبور بیش از ۱۶۳۵ سال در شوش نگهداری شده بود وی نمی خواست به این آسانی آن را به دشمن مسترد دارد مگر آنکه از تخت و تاج عیلام چشم بپوشد . زیرا مقام سلطنت عیلام و حفاظت از رب النوع ارخ هر دو به هم پیوستگی داشت و از این رو جواب رد داد و در نتیجه آشوریان به وارد شوش شدند و شهر را غارت کردند و مردم را به قتل رساندند و جواهرات و مجسمه های خدایان را به نینوا پایتخت دولت آسور منتقل کرده و خوم بان کلداش پادشاه عیلام و تاماریتو پادشاه سابق آن را وادار نمودند تا هردو ارابه اش را تا معبد آسور و ایشتار ، خدایان آسور بکشند .

نام شوش چندید قرن از صفحه گیتی محو شد تا اینکه داریوش بزرگ پادشاه هخامنشی به سال ۵۲۱ق.م. ضمن مسافرت به بابل ، از این محل عبور کرد و شهری جدید را بنانهاد و در آن قصرها و عمارات زیادی ساخت و آنگاه دستور داد تا برج و باروی این شهر را با دیوارهای قطور و بلندی بسازند و در پای دیوار خندقی عمیق حفر نمودند تا آب رودخانه شائور از آن بگذرد .شوش پایتخت جهان ، که در آن روز با چهار رودخانه به دریا متصل میشد بدین صورت مقر پادشاهان ، شاهزادگان ، سفرا ، هنرمندان و دیگر دانشمندانی شد که به آنجا می آمدند . آنچه مسلم است شوش در زمان هخامنشیان از نظر اقتصادی و سیاسی از سه پایتخت دیگر آن روز یعنی اکباتان ،تخت جمشید و بابل به مراتی با اهمیت تر بوده است . زیرا شوش بواسطه چهار رودخانه کرخه ، شائور ، کارون و آبدیز در زمان قدیم به دریای آزاد متصل می شده است .

در حدود سال ۵۶۰ قبل از میلاد ، دو ایالت نیرومند آریایی ، ماد و پارس متحد شدند و امپراطوری ایران را بنا نهادند . این کار وقتی مسجل شد که کوروش بزرگ ، نخستین پادشاه هخامنشی ، پدربزرگ خود آستیاک را که حکمران ماد بود را از تخت سلطنت برکنار کرد و با مساعی کوروش و داریوش اول ، سراسر آسیای غربی گشوده شده و به صورت نخستین امپراطوری جهان سازمان یافت . این امپراطوری ۲۳۰ سال دوام آورد . در گسترهای از حدود نیل تا سیحون و از دریای اژه تا رود گنگ دوره تاریخی تازه ای آغاز شد . ثبات بی سابقه ای پدید آمد و حکومتی دلخواه ظاهر گشت .

پس از فرونشاندن توطئه اسمردیس ، داریوش برای همیشه پایه های امپراطوری ایران را برپا نهاد. محاصره بابل در سال ۵۱۹ق.م. پایان یافت و داریوش پسر ویشتاسب هخامنشی برای اینکه پایتخت خود را در محلی که بیشتر مرکزیت داشته باشد انتخاب نموده و به شهر شوش روی آورد . داریوش راهی موسوم به راه شاهی میان سارد و شوش کشید که حدود دوهزار و چهارصد کیلومتر طول داشت و پیمودن آن برای مسافری پیاده سه ماه طول می کشید .

 این راه از سارد آغاز می شد و از فریگیه گذشته در نزدیکی رود هالیس به پتریه پایتخت سابق هیتی ها می رسید و سپس در سمت جنوب رفته در ساموتا با رود فرات تلاقی می کرد . راه شاهی در نینوا در محل موصل کنونی از دجله می گذشت و پس از آنکه نظیر جاده کنونی موصل بغداد مسافتی را در امتداد دجله پیش می رفت سرانجام در ولایت سوزیانا به پایتخت می رسید .

داریوش که سرگرم فتوحات خود بود تا سلطه و حکومت خود را در همه جا به طور کامل مستقر سازد پس از اشغال تراس در یونان یعنی میان سال های ۵۰۶ تا ۴۹۹ ق.م. دستور ساختن کاخ خود را در شوش داد و تسلط وی بر ملل مختلف جهان به وی اجازه داد که از تمام منابع و هنرها و کارهای این ملل استفاده کند . تا این کاخ را به نحو احسن بنا نهد .

کار ساختمان کاخهای شوش در مدت حمله نیروهای ایران به کشور یونان که به فرماندهی خود داریوش آغاز شده بود تمام شد و در پایان این جنگها داریوش به شوش بازگشت و در کاخ جدید خود ساکن شد و در مدت سه سال مقدمات جنگ مهم جدیدی را علیه یونان تهیه کرد ، ولی وی پس از ۳۲ سال سلطنت از دنیا رفت.کاخ داریوش که در قرن پنج ق.م. یعنی در حدود ۴۴۰ سال قبل از میلاد در دوران اردشیر اول آتش گرفت و سوخت در دوران اردشیر دوم مجدداً تعمیر و بنا شد و بالاخره در حدود سال ۳۲۳ ق.م. به دست اسکندر افتاد .

اسکندر از بابل به طرف شوش رهسپار شد و پس از شش روز طی مسافت وارد منطقه ای شد که به قول کنت کورث ، ساتراپن نام داشت . دیو دور ، این ولایت را سیت تاس نوشته .چون منطقه بسیار حاصلخیز بود اسکندر در این جا توقف کرد و برای سپاهیان خود مسابقه هایی برای آزمایش کفایت آن ها قرار داد. هرکس مسابقه را میبرد رئیس هزار نفر سپاهی می گشت . از این به بعد تقسیمات قشون مقدونی تغییر کرد زیرا هریک از افواج مقدونی تا این زمان از ۵۰۰ نفر تشکیل شده بود و داشتن ریاست لشکر براساس لیاقت نبود .اسکندر پس از این به طرف شوش رفت و روز بیستم از حرکت به بابل به آن شهر رسید . والی آنجا پسرش را به استقبال او فرستاد و قول داد خزائن این شهر را تسلیم کند .اسکندر در شوش خزانه داریوش را تصرف کرد . دیو دور می گوید : چهل هزار تالان شمش طلا و نقره بود و نه هزار تالان پول مسکوک طلا .

کنت کورث ، حجم ذخیره را پنجاه هزار تالان نوشته است و پلوتارک گوید که این ذخیره چهل هزار تالان نقره مسکوک بود و اشیاء نفیسه و پارچه های ارغوانی اعلی به وزنی معادل پنج هزار تالان . پارچه هارا در مدت ۱۹۰ سال جمع کرده بودند و با وجود این از درخشندگی آن ها نکاسته بود . رنگ سرخ این پارچه ها را از عسل و رنگ سفید را از سفید ترین روغن ها ساخته اند .

پلوتارک از قول دی نن می گوید : شاهان پارس برای اینکه نشان دهند که ممالک تابعه پارس تا کجا کشیده شده بودند آب رود نیل و ایستر( دانوب ) را آورده بودند و در خزانه گذاشته بودند .اسکندر پس از توقف چند روزه در شوش به پارس رفت و آرخه لائوس را با سالخویی مرکب از هزار نفر در شوش گذاشته و دژبانی ارگ را به کسنوفیل داد . کالی کرات مستحفظ خزانه گردید و آبولت که شوش را تسلیم کرده بود به سمت والی خوزستان باقی ماند .اسکندر پس از ماه ها به بندرعباس کنونی رسید و راه خود را به طرف پاسارگاد تعقیب کرد تا بتواند در بهار ۳۲۴ به شوش برسد .

پنج سالی که اسکندر پس از نخستین اقامت در پایتخت بزرگ سپری کرد تصمیم او را در اتحاد دو جهان آن روز سخت تر ساخت . تمرد سربازان و یاغیگری های نزدیکترین رفقای نظامی او ، وی را بر آن داشت که در اجرای اعمال سیاسی از نظر وصول به هدفی که تعقیب می کرد تعجیل کند.اسکندر شوش را ترک گفت ، جاده قدیم را که به هگمتانه میرفت تعقیب نمود واز آن جا به سوی بابل رهسپار شد . این آخرین سفر شاهی جانشین هخامنشیان بود . وی اندکی بعد بر اثر بیماری در پایتخت قدیم شرق درگذشت و شوش نیز که گنجهایش به غارت رفته بود و مانند تخت جمشید سوزانده سده بود دیگر از رونق افتاد . شوش در دوره های سلوکی و اشکانی و اوایل عصر ساسانی عظمت دیرین خود را تقریبا به دست آورد .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: